Το Τσαρσί Χαμάμ (Çarşi Hamam), γνωστό και ως Λουτρό της Αγοράς ή Κεντρικό Λουτρό, βρίσκεται στην περιοχή της σημερινής Επάνω Σκάλας Μυτιλήνης, στη συμβολή των οδών Λ. Μαβίλη, Α. Σημαντήρη και Αγίας Σοφίας, στο κέντρο της άλλοτε οθωμανικής αγοράς της συνοικίας Αζιζιέ. Αποτελούσε μέρος ενός ευρύτερου συγκροτήματος που περιελάμβανε, ανάμεσα σε άλλα οικοδομήματα, το Γενί Τζαμί, το ιεροδικαστήριο (μεκχεμές), το ιεροδιδασκαλείο (μενδρεσές), την οικία του μουφτή[1] κ.ά. Στην οθωμανική περίοδο τα λουτρά αποτελούσαν χώρο υποδοχής των ξένων στην πόλη και εντάσσονταν στο ευρύτερο θρησκευτικό και κοινωνικό πλαίσιο του Ισλάμ. Ήταν συνυφασμένα με την ισλαμική θρησκεία, σύμφωνα με την οποία η φροντίδα και καθαριότητα του σώματος των λουομένων συμβόλιζε την εξάλειψη των αμαρτημάτων τους και τον εξαγνισμό της ψυχής τους.
Τα πρότυπα του Κεντρικού Λουτρού ανάγονται στα αρχαία βαλανεία και τις ρωμαϊκές θέρμες, ενώ τα τυπολογικά του χαρακτηριστικά παραπέμπουν στην κοσμική οθωμανική αρχιτεκτονική του 16ου αι., που συνεχίζει τις βυζαντινές αστικές συνήθειες. Το κτίσμα, ωστόσο, είναι κατά πολύ υστερότερο και ανάγεται χρονολογικά στο α΄ τέταρτο του 19ου αι., οπότε και συναντάται μια τάση εμφανούς τυποποίησης στην εφαρμογή και εκτέλεση των παλαιότερων αρχιτεκτονικών προτύπων, σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής. Παρόλο που στην έρευνα δεν υπάρχει opinio communis (ομοφωνία), όσον αφορά στο ζήτημα της ακριβούς χρονολόγησης του μνημείου, το Τσαρσί Χαμάμ πιθανότατα χτίστηκε από τον ναζίρη[2] της Μυτιλήνης Μουσταφά Αγά Κουλαξίζη την ίδια περίοδο που ανεγέρθηκε και το παρακείμενο Γενί Τζαμί, δηλαδή περί το 1826, όπως πληροφορούμαστε από τη σωζόμενη ιδρυτική –κατά τον τουρκολόγο Dr John R. Barnes– επιγραφή πάνω από την κεντρική θύρα του λουτρού, στην οποία διακρίνεται το έτος Εγίρας[3] 1241, ήτοι 1826 μ.Χ.
Το Τσαρσί Χαμάμ είναι το μεγαλύτερο χαμάμ του νησιού και ανήκει τυπολογικά στην κατηγορία των λουτρών γραμμικής διάταξης, σύμφωνα με την οποία οι χώροι του αναπτύσσονται σε παράταξη κατά τον άξονα του (Β-Ν), όπου ο λουόμενος μεταβαίνει σταδιακά από τον ψυχρό στον χλιαρό και μετέπειτα στον θερμό χώρο. Πρόκειται για ένα μνημειακό τρουλοσκεπές κτίσμα ορθογωνικής κάτοψης, μήκους 18.92 μ., πλάτους 14 μ. και μέγιστου ύψους 11.40 μ. Η είσοδός του βρίσκεται στα ανατολικά, από την οποία μεταβαίνει κανείς στην πρώτη τετράγωνης κάτοψης (9 x 9 μ.) αίθουσα του ψυχρού, τον κατεξοχήν χώρο υποδοχής και αναμονής, ο οποίος διέθετε αποδυτήρια δεξιά της εισόδου και ξύλινο πατάρι για την ανάπαυση των λουομένων κατά την αναμονή τους. Στο κέντρο, η αίθουσα κοσμείται με οκταγωνικό σιντριβάνι, ενώ ο χώρος στεγάζεται με ημισφαιρικό θόλο, στο μέσο του οποίου ανοίγεται οφθαλμωτό φωτιστικό οπαίο. Ο θόλος στηρίζεται σε οκταγωνικό τύμπανο, ενώ ολόκληρη η στέγη διέθετε κεραμιδωτή επίστρωση. Τη στιβαρή κατασκευή του κτίσματος υποδεικνύει η ενισχυμένη τοιχοποιία του (το πάχος των τοίχων ανέρχεται στο 1 μ.). Ακολουθεί ο ορθογώνιος επιμήκης χώρος του χλιαρού, διαστάσεων 8.20 x 2.5 μ., η στέγαση του οποίου επιτυγχάνεται με σκαφοειδή θόλο που φέρει φωτιστικές οπές. Στα ανατολικά επικοινωνεί με δύο μικρότερα τετράγωνα βοηθητικά διαμερίσματα υγιεινής, το αποχωρητήριο και το κουρείο, που στεγάζονται με ημισφαιρικούς θολίσκους. Στη συνέχεια βρίσκεται ο ορθογωνιόσχημος θερμός χώρος του λουτρού, διαστάσεων 8.20 x 4.5 μ., που διαρθρώνεται, με τη βοήθεια δύο ενισχυτικών οξυκόρυφων τόξων, σε τρία μέρη: ένα τετράγωνης κάτοψης τμήμα στο μέσο και δύο μικρότερα ορθογώνια ισομεγέθη στις πλευρές του, που καλύπτονται με ημισφαιρικό και σκαφοειδείς θόλους, αντιστοίχως. Η κάτοψη και συνολική διάρθρωση του θερμού χώρου αποτελεί εκδοχή μικρότερης κλίμακας του κλασικού οθωμανικού λουτρού με τέσσερεις βοηθητικούς χώρους (eyvan). Απέναντι από την είσοδο του ζεστού δωματίου, στο κέντρο, διαμορφώνεται μια διακοσμητική ημικυκλική κόγχη τύπου μιχράμπ[4], με ανάγλυφη διακόσμηση που αποδίδει σταλακτίτες. Εκατέρωθεν αυτής, θυραία ανοίγματα με συμμετρική διάταξη οδηγούν νοτιότερα σε δύο ιδιαίτερα τετράγωνης κάτοψης (με πλευρά 3.70 μ.) θερμά διαμερίσματα (halvet), που προορίζονταν για ατομική/ιδιωτική χρήση. Διέθεταν μαρμάρινες γούρνες που συνδέονταν μεταξύ τους με χαμηλούς πάγκους στη βάση των τοίχων, ενώ η στέγασή τους επιτυγχανόταν με ημισφαιρικούς θόλους που έφεραν οφθαλμωτές φωτιστικές οπές. Στο νοτιότερο άκρο και σε επαφή με τα θερμότερα ιδιαίτερα δωμάτια του λουτρού, βρισκόταν η δεξαμενή (με τον θάλαμο καύσης), η κάλυψη της οποίας επιτυγχανόταν με μονόρριχτη στέγη.
Έπειτα από τη Μικρασιατική Καταστροφή, το 1922, το Τσαρσί Χαμάμ χρησιμοποιήθηκε προσωρινά από τους πρόσφυγες ως κατοικία και μετέπειτα ως λουτρό. Στο πέρασμα των χρόνων, η Αρχαιολογική Υπηρεσία φρόντισε για τη συντήρηση, αποκατάσταση και απόδοση του μνημείου στο ευρύ κοινό. Σήμερα διατηρείται σε άριστη κατάσταση και φιλοξενεί επίλεκτες μουσικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις, όπως παρουσιάσεις βιβλίων, εκθέσεις ζωγραφικής, φωτογραφίας κ.ά.
[1] Ιερατικός βαθμός στη μουσουλμανική θρησκεία / ο ερμηνευτής του κορανίου.
[2] Τίτλος αξιώματος στην οθωμανική διοίκηση.
[3] Το χρονολογικό έτος σύμφωνα με το ισλαμικό ημερολόγιο.
[4] Η ημικυκλική ιερή κόγχη στα μουσουλμανικά τεμένη.
