Το Βαλιδέ Τζαμί [1], το πρωιμότερο χρονολογικά μουσουλμανικό τέμενος της Μυτιλήνης, βρίσκεται στη σημερινή Επάνω Σκάλα, μεταξύ των οδών Τήνου και Κορνάρου, σε μια περιοχή που άλλοτε αποτελούσε μέρος της περίφημης οθωμανικής συνοικίας Αζιζιέ. Ήταν ιδιοκτησία του Σεμσεντίν Χότζα και συνόρευε στα βόρεια με τον κήπο της οικίας Καραμάνου, στα ανατολικά με την οικία του Μεμέτ Εφέντη και στα δυτικά με την οικία του Σεμπετή Χότζα.
Το Βαλιδέ Τζαμί ιδρύθηκε το 1780 στη θέση προγενέστερου τεμένους του 1615. Η κτητορική επιγραφή, που διατηρείται σήμερα in situ στο υπέρθυρο της πρόσοψης, ανήκει στο παλαιότερο τέμενος του 1615 και αναφέρεται στην ίδρυσή του από τον Χασάν Μπέη Αμπάτ. Η ιδρυτική επιγραφή του μεταγενέστερου κτίσματος του 1780 δε σώζεται, καθώς καταστράφηκε από σεισμό. Εξαιτίας αυτής της καταστροφής, το Βαλιδέ Τζαμί ανακατασκευάστηκε το 1867. Η σημερινή μορφή του κτηρίου είναι το αποτέλεσμα αυτής της ανακατασκευής. Από τον σωζόμενο βακφιγιέ (ιδρυτικό έγγραφο) του μνημείου πληροφορούμαστε ότι το συγκεκριμένο Τζαμί, που αποτελούσε το κέντρο πολλαπλών κοινωνικοθρησκευτικών δραστηριοτήτων της μουσουλμανικής κοινότητας, ήταν αφιερωμένο στη Χουρί Χανούμ, μητέρα της Ουμ Γκιουλσούμ, κόρης του υποδιοικητή Χαλίλ Αγά και συζύγου του Χαφίζ εσ-Σεγίτ Μουσταφά Εφέντη.
Η αρχική συνολική έκταση του τεμένους, μαζί με τον λιθόστρωτο αύλειο χώρο και τον περίβολο, αρχικά ξεπερνούσε τα 1360 τετραγωνικά μέτρα. Αργότερα ο αύλειος χώρος περιορίστηκε. Η είσοδός του προστατευόταν με μετάλλινο κιγκλίδωμα και βρισκόταν στη νοτιοανατολική πλευρά της αυλής. Στα δυτικά υπήρχε ένα πηγάδι με μαρμάρινο στόμιο και στο κέντρο ένα πολυγωνικό σιντριβάνι –κατασκευασμένο από λευκό μάρμαρο, διακοσμημένο με ανάγλυφα αρχιτεκτονικά στοιχεία και αραβουργήματα– που σήμερα βρίσκεται στο προαύλιο του Παλαιού Αρχαιολογικού Μουσείου Μυτιλήνης.
Το Βαλιδέ Τζαμί είναι ένα λιθόκτιστο [2], μονώροφο και κεραμιδοσκέπαστο κτίσμα, που στεγαζόταν με τετράριχτη στέγη, το πρόσθιο μέρος της οποίας σήμερα δεν διατηρείται. Η κάτοψη του οικοδομήματος είναι τετραγωνιόσχημη, με διαστάσεις 10 x 11,5 μ., ενώ το συνολικό ύψος του κτηρίου φτάνει τα 6,8 μ. Στο μέσο της βόρειας πλευράς του, μια τρίπλευρη μαρμάρινη κλίμακα με τρεις αναβαθμούς οδηγεί στον ανοιχτό σήμερα (λόγω της κατάρρευσής του) ορθογώνιο, επιμήκη εξωνάρθηκα, το βάθος του οποίου ανέρχεται στα 3,2 μ. Η δίφυλλη, ξύλινη θύρα του κτίσματος (πλάτους: 1,7 μ. και ύψους: 2,9 μ.), όπως και τα δύο μεγάλα και προστατευμένα με μετάλλινα κιγκλιδώματα παράθυρα (πλάτους: 1 μ. και ύψους: 2,15 μ.) εκατέρωθεν αυτής, διαθέτουν επιμελημένη τοξωτή επίστεψη, κατασκευασμένη από λίθο Μυστεγνών. Δύο ωοειδείς φεγγίτες ανοίγονται πάνω από τα δύο τοξωτά παράθυρα, στο ύψος της κτητορικής επιγραφής του υπερθύρου, που εξυπηρετούσαν τον φωτισμό του υπερώου (γυναικωνίτη) στο εσωτερικό. Παρόμοια αρχιτεκτονική συμμετρία συναντάται και στις υπόλοιπες πλευρές του κτηρίου, όπου ανοίγεται ζεύγος όμοιων παραθύρων και φεγγιτών με την ίδια διάταξη.
Στο εσωτερικό του δάπεδο διέθετε ξύλινη επένδυση. Ο εσωνάρθηκας, μήκους: 2,5 μ. και ύψους: 3 μ., διαχωριζόταν από την κυρία αίθουσα προσευχής με τοξοστοιχία, αποτελούμενη από τέσσερεις ξύλινους πεσσίσκους, που υποβάσταζαν πέντε τόξα, ένα στενότερο στο μέσο, πλάτους: 2,1 μ. και τέσσερα ακόμη, πλάτους: 2,65 μ. το καθένα, τα οποία διατάσσονταν ανά δύο εκατέρωθεν του κεντρικού. Η οροφή του εσωνάρθηκα έφερε πολύχρωμο διάκοσμο, ο οποίος ωστόσο καλύφθηκε αργότερα (τον 17ο αι.) με επίστρωση σκούρου χρώματος. Το εντυπωσιακό μιχράμπ [3] διέθετε περίτεχνο γύψινο ανάγλυφο, ενώ το συνολικό του ύψος ανερχόταν στα 6 μ.
Στη βορειοδυτική γωνία υψώνεται ο αποσπασματικά διατηρούμενος μιναρές του Τζαμιού (ο καλύτερα διατηρούμενος στη Μυτιλήνη), κατασκευασμένος από λίθο Μυστεγνών, που αρχικά έφτανε τα 15 μ. σε ύψος. Η βάση του είναι εξαγωνική με σταδιακή μείωση προς τον ανώτερο τμήμα της, ενώ ο κυλινδρικός κορμός του στεγαζόταν με δύο θόλους, έναν ημισφαιρικό και έναν δεύτερο κωνικό στην ανώτερη απόληξή του, η οποία επιστεφόταν με τρεις μετάλλινες σφαίρες και την ημισέληνο. Η είσοδος του μιναρέ, ύψους: 1,7 μ. και πλάτους: 64 εκ., διέθετε λίθινη κλίμακα με τρεις αναβαθμούς και ανοιγόταν στη βορειοανατολική γωνία της βάσης. Δίπλα στη βάση του βρισκόταν και η είσοδος που οδηγούσε στο υπερώο (γυναικωνίτη). Τρεις κάθετοι, στενοί και επιμήκεις φεγγίτες ανοίγονταν στο νότιο τμήμα του μιναρέ, εξυπηρετώντας έτσι τις απαραίτητες ανάγκες φωτισμού του εσωτερικού του.
Στο πέρασμα των χρόνων η Αρχαιολογική Υπηρεσία προέβη στην εκπόνηση αρχιτεκτονικών και στατικών μελετών, και στη λήψη άμεσων στερεωτικών μέτρων, ενώ παράλληλα πραγματοποίησε σειρά εργασιών συντήρησης, με πιο πρόσφατες αυτές του 2018, με απώτερο στόχο τη συνολική αποκατάσταση και μελλοντική απόδοση του μνημείου με ασφάλεια στο ευρύ κοινό, δημιουργώντας ενός μουσειακό χώρο πολιτισμού.
[1] Γνωστό και ως Βαλίζααντέ, Βαλιζαντέ, Βαλιδεζαντέ, Μπαλίκ, Μπαλτζιζαντέ, Βαλιντέ ή Βαλί Τζαμί.
[2] Εξαίρεση αποτελούν ορισμένα πλινθόκτιστα μέρη (οπτοπλινθοδομή) στην τοιχοποιία του μνημείου (όπως λ.χ. της ανατολικής πλευράς), που οφείλονται στην προαναφερθείσα ανακατασκευή του, εξαιτίας των καταστρεπτικών συνεπειών του σεισμού που προηγήθηκε.
[3] Η ημικυκλική ιερή κόγχη στα μουσουλμανικά τεμένη.
